شاید برایتان سوالاتی نظیر این که تقسیم ارث در حقیقت از لحاظ قانونی به چه معناست و چگونه محاسبه میشود؟ موجبات و مراحل تقسیم ارث به چه صورت است؟ و… پیش آمده باشد و یا بخواهید برای پاسخ به چنین سوالاتی به یک وکیل تقسیم ارث در تهران مراجعه کنید. ما در این مقاله قصد داریم تا به طور کلی مروری بر پاسخ این سوالات و هر آنچه که ممکن است به نحوی به آن مرتبط باشد، داشته باشیم.

نحوه تقسیم ارث قانونی به چه صورت است؟

اگر بخواهیم به این بپردازیم که از لحاظ حقوقی و قانونی ارث به چه معنا است؟ باید بگوییم که از منظر حقوقی اصطلاح تقسیم ارث به معنای عرفی آن بسیار نزدیک است. ارث از لحاظ عرفی و به طور عمده به مالی گفته میشود که بعد از فوت شخص به بازماندگان و کسانی که از لحاظ قانونی وارث او به حساب می آیند، تعلق میگیرد. البته در این خصوص لازم است تا مقررات و قواعد حاکم بر تقسیم ارث رعایت شود. بر اساس قانون، ارث عبارت است از انتقال مال منقول یا غیر منقول یا مطالبات کسی به دیگری بدون این که بین آن دو توافقی صورت گرفته باشد. که به این فرآیند در اصطلاح انتقال قهری گویند و دارایی و اموال متوفی به اشخاصی که از نظر حقوق مدنی، وراث و بازماندگان او به حساب می آیند تعلق میگیرد.

در واقع چنین تعریفی از ارث تا حد زیادی مشابه مفهوم ترکه است. ترکه عبارت است از همه اموال و حقوق مالی که پس از پرداخت شدن تعهدات شخص متوفی به بازماندگان یا وارثان شخص تعلق می‌گیرد.

نکته مهم دیگری که در رابطه با ارث وجود دارد و باید در نظر گرفته شود این است که برای تقسیم ارث، لازم است تا ابتدا حقوق و دینی که میت بر اشخاص دیگر داشته است ادا شود و بعد از آن به صورت قانونی تقسیم ارث میان بازماندگان انجام خواهد شد. در نتیجه لازم است تا ابتدا هزینه های کفن و دفن، دیون مالی و وصیت میت انجام شود و سپس نوبت به تقسیم ارث میان وراث می‌رسد.

بنابر آنچه گفته شد، پس از فوت متوفی، شیوه تقسیم ارث همواره یکی از اصلی‌ترین مسائلی است که در خانواده‌ها مطرح میشود. لازم به ذکر است که سهم الارث هر یک از ورثه در قوانین ارث مشخص شده است که با مشورت با یک وکیل تقسیم ارث و کسب آگاهی نسبت به این مبحث بسیاری از مشکلات در خانواده‌ها در این زمینه حل خواهد شد.

موجبات ارث به چه معنا است؟

اگر بخواهیم در رابطه به معنای لغوی این اصطلاح توضیحاتی را بدهیم باید بگوییم که موجبات ارث در کل شامل دو امر است: نسب و سبب.

نسب (خویشاوندان نسبی)

منظور از نسب خویشاوندی، تولد انسانی از انسان دیگر است. که در اصطلاح عام به آن نسبت و یا خویشاوند خونی هم گفته میشود. که در عمل خود به دو دسته تقسیم می‌شوند :

• خویشاوندان طولی یا عمودی.
• خویشاوندان عرضی یا در خط اطراف.

خویشاوندی طولی یا عمودی

این نوع رابطه خویشاوندی در کل به رابطه ای که بین دو شخصی است که یکی از دیگری بدون واسطه یا با واسطه متولد شده باشد گفته میشود. مانند خویشاوندی مادر و فرزند. این خویشاوندی خود به دو دسته تقسیم می‌شود:

• خویشاوندی طولی صعودی و یا عمودی صعودی
• خویشاوندی طولی نزولی و یاعمودی نزولی

خویشاوندی طولی صعودی یا عمودی صعودی

به طور کلی این نوع رابطه، خویشاوندی است که پدر و مادر و اجداد نسبت به اولاد و اولاد اولاد خود دارند. مثلاً پدر و مادر به عنوان خویشاوند طولی صعودی فرزند خود به حساب می آیند.

خویشاوند طولی نزولی یا عمودی نزولی

خویشاوندی است که اولاد یا اولاد اولاد نسبت به پدر و مادر و اجداد خود دارند. مثلاً فرزند خویشاوند عمودی نزولی پدر و مادر خود است.

خویشاوندی عرضی یا درخط اطراف

این نوع خویشاوندی بین دو شخصی که از شخص دیگر با واسطه یا بدون واسطه متولد شده باشد، برقرار میشود. مانند خویشاوندی بین برادر و خواهر که هر دو از یک پدر و مادر یا یک پدر و یک مادر متولد شده‌اند.

سبب

اصطلاح “سبب” به طور عمده به خویشاوندی گفته میشود که پس از برقراری عقد نکاح دائم بین زن و مرد به وجود می آید.

ماده ۹۴۶ قانون مدنی بیان میکند که: «زوجین که زوجیت آنها دائمی بوده و ممنوع از ارث نباشند از یکدیگر ارث میبرند.»

بنابراین از آنچه گفتیم نتیجه میگیریم که در حال حاضر وراث سببی را منحصر به طرفین نکاح دائم یعنی زن و مرد میدانیم.

موانع ارث در قانون مدنی کدام اند؟

ابتدا قبل از هر چیز قصد داریم تا اندکی به تفاوت قانون مدنی و فقه بپردازیم. قانون مدنی ایران تجلی پیوند سنت و مدرنیته است و به خوبی بین حقیوق بومی(فقه اسلامی) ونظام های حقوقی پیشرفته، سازگاری ایجاد کرده است. این قانون از یک سو بر پایه قواعد و فقه امامیه و از سوی دیگر بر مبنای نهاد های حقوقی جدید (قانون مدنی فرانسه) استوارشده است؛ اما نقش این دو مبنی در ساختار قانون مدنی ایران، یکسان نیست.

برخی از مواد قانون مدنی فرانسه به دلیل عدم مغایرت با فقه اسلامی دیناً وارد قانون مدنی شده است، اما محتوای بسیاری از مواد اقتباس شده از قانون مدنی فرانسه برای انطباق با فقه امامیه، با دقت و مهارت تغییرداده شده است. همچنین بخش عمده ای از مواد قانون، به ویژه در فصل مربوط به عقود معین، دیناً از فقیه امامییه اقتباس شده است.

نویسنده قانون مدنی بر آن بوده که ساختار قانون مدنی بر اساس فقه امامیه پی ریزی گردد. بدین سان، شکل و تقسیم بندی کلی را از قانون مدنی فرانسه اقتباس کرده است، اما محتوی را بر اساس فقه امامیه تهیه کرده است. تأثیر فقه امامیه بر قانون مدنی به حدی است که برخی اساتید به درستی، آن را «فقه فارسی »نامیده انید.

قانون مدنی یکی از قوانین پایه ای در زمینه ارث میباشد که به احکام مربوط به ارث، نحوه تقسیم ارث و سهم الارث هریک از وراث پرداخته است، بعلاوه اینکه در موادی از این قانون مواردی تحت عنوان موانع ارث مورد پیش بینی قرار گرفته اند.

در واقع، در صورت وجود پاره ای از موارد، وارث دیگر از متوفی ارث نمیبرند. چرا که این شرایط در واقع مانع ارث بردن او هستند.

در واقع، همین که یکی از موانع ارث بردن در رابطه توارث میان دو نفر بوجود بیاید، وارث دیگر ارثی از متوفی نخواهد برد.

موانع ارث در قانون مدنی

از جمله موانع ارث بری بازماندگان متوفی در قانون مدنی را میتوان شامل موارد زیر دانست:

قتل مورث (متوفی):

مطابق ماده ۸۸۰ قانون مدنی قتل از موانع ارث است.

بنابراین به کسی که مورث خود را عمدا بکشد، ارث تعلق نمیگیرد و بر او ارث بری ممنوع میشود. اعم از این که قتل بالمباشره باشد یا بالتسبیب و منفردا باشد یا به شرکت دیگری.

 کفر:

مطابق ماده ۸۸۱ مکرر قانون مدنی شخص کافر از متوفی مسلمان ارث نمیبرد.

اما اگر برعکس باشد و در این بین ورثه متوفای کافر، شخصی مسلمان باشد، وراثی که کافر هستند ارث نمیبرند، حتی اگر از لحاظ درجه و طبقه مقدم بر وارث مسلمان باشند.

لعان:

اگر مردی انتساب فرزندی به خودش را انکار کند و به زن خود تهمت زنا بزند، رابطه وراثت میان آنها از بین میرود. یعنی بعد از لعان، زن و شوهر دیگر از هم ارث نمیبرند.

به علاوه این که رابطه ارث بری میان فرزند با پدر هم به صورت دو طرفه قطع خواهد شد. یعنی نه پدر از فرزندی که او را انکار کرده است ارث میبرد و نه فرزند از پدر ارث خواهد برد.

اگر چه در این شرایط خاص، چنین فرزندی تنها از خویشاوندان مادری خود ارث میبرد و متقابلا خویشاوندان مادری نیز از او ارث خواهند برد.

ولادت از زنا:

مطابق ماده ۸۸۴ قانون مدنی ولد الزنا از پدر، مادر و اقوام آنان ارث نمیبرد.

جنین:

یکی دیگر از موانع ارث، جنین است.

مطابق ماده ۸۷۸ قانون مدنی هرگاه در هنگام فوت مورث، جنینی وجود داشته باشد که زنده به دنیا آمدن او موثر در تقسیم ارث باشد و به عبارتی مانع از ارث تمام یا برخی دیگر از ورثه باشد، تقسیم به عمل نمی آید تا وضعیت جنین مشخص شود.

غایب مفقود الاثر:

مطابق ماده ۸۷۹ قانون مدنی اگر بین وراث، غایب مفقود الاثر باشد، سهم او کنار گذاشته میشود تا در نهایت وضعیت او روشن شود.

نحوه محاسبه تقسیم ارث و انحصار وراثت در قانون

در ابتدا قبل از هر چیز لازم است تا توضیحی در رابطه با بازماندگان متوفی بدهیم. در کل رابطه اشخاصی که به واسطه نسب از اموال متوفی ارث میبرند به سه طبقه تقسیم می‌شوند: که در هر طبقه ۲ درجه افراد وجود دارد. تا زمانی که طبقه اول باشد طبقه دوم و در صورت وجود درجه اول درجه دوم ارث نمی‌برند.

وراث طبقه اول و درجه اول

طبقه اول وراث و درجه اول شامل این موارد است:

پدر، مادر، فرزندان

درجه دوم: اولاد و اولاد نوه‌های متوفی

وراث طبقه دوم و درجه آنها

طبقه دوم وراث نیز مانند طبقه اول، به دو درجه تقسیم می‌شوند.

درجه اول شامل مادربزرگ، پدربزرگ، برادر و خواهر

درجه دوم شامل فرزندان خواهر، برادر، پدر مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها

آشنایی با وراث طبقه سوم و درجه آنها

طبقه سوم وراث شامل این افراد می‌شود:

درجه اول عمو، عمه، دایی، خاله

نحوه محاسبه سهم الارث:

پس از آن که کسی فوت میکند دیگر اختیاری درباره اموالش نداشته و به طور قهری و غیر ارادی اموال و ماترک او به اطرافیانش می‌رسد به این مال ارث میگویند و کسانی که از این بهره مند می‌شوند، ورثه نام دارند. ورثه از نزدیک‌ترین درجه و طبقه شروع می‌شود و به درجات دورتر می‌رسد.

سهام معین ارث

نصف ۱/٢
ربع ۱/۴
ثمن ۱/٨
دوثلث ٢/٣
ثلث ۱/٣
و سدس ترکه ۱/۶

نحوه محاسبه ارث

سهم ارث زوجه:

۱/٨ اگر توفیق فرزند داشته باشد_ ۱/۴اگر فرزند شما ادامه داشته باشد، باید باشد.

سهم ارث زوج:

سهم ارث مادر:

سهم ارث پدر:۱/۶

سهم ارث دختر (درصورتیکه متنفی پسر نخواهد بود):

سهم ارث خواهر (مشترک از پدر و مادر یا مشترک از پدر، درصورتیکه برادر یا اجداد پدری نیست):

سهم ارث برادر و خواهر (مشترک از مادر درصورتیکه متوفی اجداد مادری وجود داشته باشد):

زن از همه اموال شوهر ارث میبرد

مدارک لازم برای داد خواست انحصار وراثت

1- گواهی فوت متوفی:

قبل از هر چیز لازم است که اصل گواهی فوت و تصویر برابر اصل شده آن به ضمیمه دادخواست ارایه شود.

2- استشهادیه تنظیمی در دفتر اسناد رسمی:

اسامی کلیه ورثه در فرم مخصوص نوشته میشود و سه نفر از کسانی که وراث متوفی را میشناسند در دفتر اسناد رسمی حاضر شده و مراتب را گواهی و امضا مینمایند و امضا آنها باید توسط سر دفتر تایید شود.

3-رسید گواهی مالیاتی:

گواهی تسلیم اظهارنامه مالیات بر ارث باید به اداره امور اقتصادی و دارایی آخرین محل اقامت متوفی داده شود. در این مرحله صرفا مشخصات متوفی و اموال و دارایی های وی در فرم مخصوصی به اداره دارایی اعلام میشود و نیازی به پرداخت مالیات نیست.(البته برای فوت شدگان قبل از سال 95).

نکته حائز اهمیت که لازم است به آن اشاره کنیم، این است که بعد از سال 95 ضرورت ارائه گواهی مالیاتی از برداشته شد و ارائه چنین مدرکی همراه با مدارک درخواست گواهی انحصار وراثت دیگر ضروری نیست.

4- تصویر برابر اصل شده شناسنامه وراث:

متقاضی علاوه بر شناسنامه خود تصویر برابر اصل شده شناسنامه سایر وراث را نیز باید به دادگاه ارائه کند.

5- وکال نامه وکیل دادگستری :

این مورد اگر وکیل دادگستری اقدام به طرح درخواست گواهی انحصار وراثت کند، لازم است.

البته باید بگوییم که مرجع صدور گواهی انحصار وراثت، شورای حل اختلاف آخرین محل اقامت متوفی است.

نکته : برای اطلاع از مقررات گواهی انحصار وراثت به قانون تصدیق انحصار وراثت مراجعه نمایید.

_{^{مراحل رسیدگی شورا به درخواست انحصار وراثت :}}

شورا پس از بررسی اسناد و مدارک، دستور چاپ یک نوبت آگهی در یکی از روزنامه های کشور را صادر میکند تا در مدت یک ماه اگر فردی اعتراضی و یا ادعایی درباره این پرونده و اموال فرد متوفی داشته باشد، مراجعه کند و پس از این مدت اگر کسی ادعایی نداشت، قاضی به استناد دلایل و مستندات پرونده، با صدور گواهی انحصار وراثت، سهم الارث وراث را بر اساس نسبت آنها با متوفی صادر خواهد کرد.

مشخص کردن مالیات بر ارث

قبل از هر چیز لازم است تا به این بپردازیم که به طور کلی مالیات بر ارث چیست؟ برای محاسبه مالیات بر ارث باید وراث متوفی، از اموال و دارایی های او فهرستی به اداره امور مالیاتی محل سکونت متوفی ارائه کنند و با سایر مدارک لازم به شورای حل اختلاف ارائه دهند. بعد از تقدیم فهرست اموال و دارایی متوفی، میزان سهم الارث هر یک از وراث از دارایی متوفی طبق گواهی انحصار وراثت تعیین میشود.

البته یک اقدام لازم این است که قبل از این که سهم هر یک از وراث محاسبه شود، ابتدا بدهی‌های متوفی پرداخت میشود که از جمله آن ها مالیات است . بنابراین در گواهی انحصار وراثت بعد از کسر دیون اعم از ( مهریه، وام و مالیات و غیره ) تعداد، اسامی و میزان سهم الارث هر یک از وراث تعیین میگردد.

نکات مهم در انحصار وراثت

• برای گرفتن گواهی انحصار وراثت مدت مشخصی تعیین نشده است. به عبارت دیگر وراث در هر زمان میتوانند برای آن اقدام کرد. نکته مهم این است که اگر شخص فوت شده بعد از فروردین ۹۵ فوت شده باشد حتی برای تأخیر در پرداخت مالیات بر ارث و اظهارنامه مالیاتی هم جریمه در کار نخواهد بود.
• فرزندی که قبل از پدر یا مادر فوت کند ارث نخواهد برد فرض کنید پدری ۴ فرزند داشته باشد و یکی از فرزندان در سال ۹۸ و مادر در سال ۹۹ فوت کرده باشد وراث پدر فقط ۳ فرزند باقی مانده است و نه نوه یعنی فرزندان فوت شده ارثی نخواهد برد. در مثال دیگر فرض کنید پدر در سال ۹۸ فوت کرده و ۴ فرزند داشته و یکی از فرزندان در سال ۹۹ فوت میکند در این صورت نوه قدرالسهم پدر یا مادرش از پدربزرگ ارث میبرد.
• مالیات بر ارث چقدر است و به چه چیزهای دیگری تعلق میگیرد؟ به طور خلاصه:

الف) وراث طبقه اول کسانی که شهید اعلام میشوند مالیات بر ارث ندارند.

ب) وسایل منزل متوفی هر چند گران قیمت و نفیس مالیات ندارد.

ج) برای دریافت وجوه در بانک متوفی ۳% مالیات است.

د) ۲% وسایل نقلیه موتوری مالیات است.

هـ) برای اموال غیر منقول (املاک) حدود ۱۵% ماخذ ارزش های مالیاتی املاک – که بسیار کمتر از قیمت معاملاتی در مشاورین املاک و جامعه است – برای طبقه اول و حدود ۳۰% طبقه دوم و حدود ۶۰% طبقه سوم – یک مثال عمومی و کاربردی: وقتی شما آپارتمانی را بخواهید به صورت سند رسمی در دفتر اسناد رسمی انتقال دهید فروشنده بایستی مالیات نقل و انتقال پرداخت کند. این میزان مالیات را ۳ برابر کنید میزان مالیات بر ارث آن آپارتمان به دست می آید.

• بر طبق قانون جدید مالیات های مستقیم دیگر لازم نیست که همه ورثه اظهارنامه مالیاتی بدهند و کل مالیات بر ارث پرداخت شود. فرض کنید که بعضی از ورثه همکاری نمیکنند یا مالیات نمیدهند یا خارج از کشور هستند و امثالهم. در حال حاضر هر کدام از ورثه میتواند به قدرالسهم خودش مالیات پرداخت کند و بدیهی است، همان میزان سهم خود هم حق تصرف حقوقی و احیاناً فروش آن را دارد.
• انحصار وراثت با تقسیم اموال کاملاً متفاوت است اگرچه در اصطلاحات عامیانه بعضی میگویند یا میپرسند که انحصار وراثت خانه مثلاً چگونه است. در واقع آنها سؤال در تقسیم اموال دارند. عنایت داشته باشید که در شورای حل اختلاف و در دادخواست صدور گواهی انحصار وراثت، تقسیم اموال انجام نمیشود و اساساً لیست اموال هم در گواهی مذکور ذکر نمیشود. فقط میزان سهم هر یک از ورثه از ماترک (آنچه ارث رسیده) مشخص میشود.
• در عمل محدودیتی برای اعتراض و درخواست اصلاح رأی گواهی انحصار وراثت وجود ندارد و هر کس این (ذی نفع) که مدعی است اشتباهی رخ داده میتواند اعتراض و درخواست اصلاح کند.
• نکته کاربردی که باید بدانیم این است که لزوماً یکی از ورثه نباید درخواست صدور گواهی حصر وراثت کند. قانون حصر وراثت چنین است که اگر شخصی نفعی در گواهی مذکور هم دارد میتواند با اثبات آن دادخواست حصر وراثت متوفی را به شورا تقدیم کند. مثلاً فرض کنید شما چکی از شخصی دارید که فوت شده است بدیهی است که بایستی بر علیه وراث اقامه دعوی کنید و وراث هم به هر دلیل انحصار وراثت نکرده اند و یا شما (طلبکار) به آن دسترسی ندارد. در اینجا صاحب و دارنده چک میتواند تقاضای صدور انصار وراثت متوفی صاحب چک را کند.

• ورثه کسی است که زنده باشد. اگرچه که به صورت حمل و در شکم مادر باشد بنابراین اگر فرزندی قبل از والدین فوت کرده باشد نه او نه فرزندانش ارث نمیبرند.
• خوانده در دادخواست انحصار وراثت وجود ندارد، تعبیر ما حقوقی ها از امور حسبی است و دعوی ترافعی نیست که خوانده داشته باشد.
• در خصوص دریافت مجدد گواهی انحصار وراثت هم به کرات سؤال میشود به صورت خلاصه اینکه هر وقت بخواهید میتواند به شعبه شورای صادر کننده رأی مراجعه کنید و درخواست کپی برابر اصل کنید و محدودیتی نیست. ولی اگر سابقاً انحصار ورثه ای شده باشد که گم شده باشد که را اصلاً نمیدانیم کجا بوده دیگر چاره ای نیست به جز درخواست مجدد گواهی انحصار وراثت.
• یکی از تشریفات گرفتن گواهی انحصار وراثت شهادت شهود است. از شرایط استشهادیه این است که ۳ نفر بایستی به دفتر اسناد رسمی مراجعه کنند و فرم مربوطه که در آن اسم و مشخصات متوفی و تاریخ فوت ایشان و مشخصات ورثه است را امضاء کنند و سر دفتر اسناد رسمی گواهی امضاء کند. هزینه گواهی امضاء و استشهادیه برای هر شاهد در سال ۱۴۰۱ شصت هزار تومان است.
• یکی دیگر از تشریفات صدور گواهی انحصار وراثت نامحدود انتشار آگهی در روزنامه کثیرالانتشار است. دانستن چند نکته ضروری است.
• کلیه پروسه نشر آگهی توسط خود شورای حل اختلاف انجام میشود.
• دانستن اینکه در کدام روزنامه چاپ شده و نسخه ای از آن را داشته باشید. نه اهمیت دارد و نه مزیتی.
•  شورای حل اختلاف به جهت نشر آگهی انحصار وراثت مبلغ و هزینه ای دریافت نمی کند.
• سخن از انحصار وراثت محدود و نامحدود پیش آمد تفاوت. اولاً در این است گواهی انحصار وراثت محدود نیازی به انتشار آگهی در روزنامه کثیرالانتشار ندارد و ثانیاً در مواردی که متوفی مالی نداشته (کمتر از ۵۰ میلیون تومان) باشد گواهی انحصار وراثت محدود مفید فایده است.
• رویه همه شوراهای حل اختلاف در صدور گواهی پیش گفته این است که اگر وراث، طبقه دوم ارث باشند. در این خصوص از اداره ثبت احوال محل استعلام به عمل می‌آید تا محرز گردد که کسی از طبقه اول باقی نمانده است. همچنین در طبقه اول نیز اگر مدارک همه وراث (شناسنامه ها) کامل نباشد، رویه غالب شوراها چنین است که از اداره ثبت احوال استعلام میکنند.